La Karroxa de Valcarlos era un ejemplo del folklore satírico en el País Vasco, similar al Xaribari y la Tobera-mustra, una especie de cencerradas, representaciones en la que se combinaban en un todo música, danza, coplas y teatro, para dar cuenta, criticar o parodiar alguna situación particular. En la localidad de Sestao, en Bizkaia, se representó una karroxa en 2011, creada y dirigida por nuestro gran amigo Patxi Laborda, con la participación de varias asociaciones y grupos culturales de la localidad. En ella se escenificaba el juicio a un ficticio vecino de la localidad, el cual solo hablaba en euskera. Traemos aquí los versos finales de aquella obra, como cierre del disco, con la esperanza de que algún día, a fuerza de intentarlo una y otra vez, ficción y sueños puedan convertirse en realidad.
Luzaideko Karroxak Euskal Herriko folklore satirikoaren erakusgarri bat ziren, xaribari eta tobera-mustren antzekoa. Musika, dantza, koplak eta antzerkia uztartzen zituen ikuskizun oso bat, egoeraren bat lau haizetara zabaldu, kritikatu edota parodiatzeko. Bizkaiko Sestao herrian halako bat eman zen jendaurrean, 2011. urtean, Patxi Labordak sortu eta zuzendua, eta udalerriko kultur eta talde askok parte harturik, euskara baizik ez zekien Sestaoko alegiazko lagun baten auzia antzezteko. Karroxa hartako bukaerako bertsoak berriro ere eskaintzen ditugu, diska honetako amaiera kantu gisa, fikzioak eta ametsak, ekinaren ekinez, egia bilakatu daitezkeelakoan…
Estatu Batuetako Jay Ungar biolin jotzaileak 1982an konposatutako melodia da hau. Ashokan herrixka bat zen, egun urtegi baten pean datzan. Urtegiaren ondoan, herri musika eta dantza jorratzeko udalekuak antolatzen zituen egileak, eta halako batean, udalekuaren amaierako emozioak biltzeko, agur doinu gisa sortu zuen pieza eder hau, iraganeko une gozoen oroimina sentiarazten duena. Izan ere, egileak berak aitorturik, kantua sortzen amaitu bezain laster, negar egin zuen. Oholtzan eta bihotzean Jay Ungar-ek bikotekide duen Molly Masonek eman zion izenburua.
Esta melodía fue compuesta por el violinista estadounidense Jay Ungar en 1982. Ashokan era una aldea, hoy en día sumergida en un embalse, junto al cual el autor organizaba unos campamentos musicales de veraniegos. En algún momento, rebosando de emoción al final de uno de aquellos campamentos, compuso esta hermosa melodía que provoca una sensación de nostalgia, de añoranza de buenos momentos vividos, de tal modo que el propio autor llegó a llorar cuando terminó de componerla, tal como el mismo confesaba. El título (Adiós a Ashokan) fue idea de su compañera en el escenario y el corazón, Molly Mason.
Azkuek Nafarroan jaso zuen kantu hau, Larraungo Uitzi kontzejuan, 80 urteko José Miguel Arrizurietarengandik. Jatorrizkoaren hutsuneren batzuk bete zituen Azkuek, baita gogoko ez zituen hitz eta esapide batzuk aldatu ere. Azkuek jasotako bi ahapaldiei beste bat gehitu diegu, Aita Donostiak Baztanen jasotakoa. Melodia 7/8 erritmo batera moldatu dugu guk.
Goizean goiz tabernara,
etxera berandu.
zer mutil ederrak gu,
errenta bagendu.
Gure aitak irrika
bost aldiz esan du
enauk nere egunetan
orrela izandu:
aukeran beti bizi
nai duenak lan du.
Hogei eta bi mutil
Lagun artekoak
Arrantxo baterako
a zer mutikoak
Tabernan egoiteko
lege onekoak
Dantzan ere non dire
gu bezalakoak
Danbolinik gabe ere
Hanka arinekoak
Gaur mozkortzen bagera
¡biarko zer lana!
berriz bilduko gera
oro alkargana.
Edan dezagun bada
pinterditxo bana,
kaltzaren zulotikan
ageriz belauna:
gure diru guzia
ardoak derama
R.M. de Azkue recogió en Navarra este canto (Temprano por la mañana), en el valle de Larraun, de labios de un octogenario José Miguel Arrizurieta, que, no recordaba completamente la letra, por lo que el folklorista tuvo que completar algun pasaje, y algo más… ya que sustituyó algunas palabras y expresiones que no eran de su gusto. Hemos añadido una estrofa más, recogida por el Padre Donostia en el valle del Baztan, y lo hemos encajado todo en un ritmo de 7/8.
Goizean goiz tabernara,
etxera berandu.
zer mutil ederrak gu,
errenta bagendu.
Gure aitak irrika
bost aldiz esan du
enauk nere egunetan
orrela izandu:
aukeran beti bizi
nai duenak lan du.
Hogei eta bi mutil
Lagun artekoak
Arrantxo baterako
a zer mutikoak
Tabernan egoiteko
lege onekoak
Dantzan ere non dire
gu bezalakoak
Danbolinik gabe ere
Hanka arinekoak
Gaur mozkortzen bagera
¡biarko zer lana!
berriz bilduko gera
oro alkargana.
Edan dezagun bada
pinterditxo bana,
kaltzaren zulotikan
ageriz belauna:
gure diru guzia
ardoak derama
Indalezio Bizkarrondo Bilintx olerkariak sortu zituen kantu honetako bertsoak, Biyotz erituba izenburua jarrita. Haren emazteari eskaini zizkion, Nikolasa Erkiziari, eta berak, alargundu zenean, logelako orman eskegita izan zituen, koadro batean, hil zen egunera arte. Musika, berriz, urrunagotik hartu dugu: XIX. mendeko bals bat da, erroak Irlandako edo Eskoziako tradizioan dituena.
Triste bizi naiz eta
hilko banintz hobe
badaukat bihotzian
hainbat atsekabe
Maite bat maitatzen det
bainan haren jabe
sekula izateko
esperantzik gabe (Bis)
Bihotz baten lekuan
mila banituzke
zuretzako maitia
izango lirake
Baina milan lekuan
bat besterik ez det
har zazu ba maitia
bat hau mila bider. (Bis)
Nere maite polita
nola zera bizi?
zortzi egun hauetan
etzaitut ikusi
Uste det zabiltzala
nigandik igesi
ez didazu ematen
atsekabe gutxi. (Bis)
Los versos de esta canción (Corazón herido) fueron compuestos por Indalecio Bizkarrondo, Bilintx, poeta donostiarra de mediados del XIX. Se los dedicó a su esposa, Nicolasa Erkizia, la cual, al enviudar, conservó hasta su muerte una copia impresa de la letra enmarcada y colgada en la pared del dormitorio. La música, en cambio, es un vals de la misma época, pero con raices más lejanas, en la tradición irlandesa o escocesa.
Triste bizi naiz eta
hilko banintz hobe
badaukat bihotzian
hainbat atsekabe
Maite bat maitatzen det
bainan haren jabe
sekula izateko
esperantzik gabe (Bis)
Bihotz baten lekuan
mila banituzke
zuretzako maitia
izango lirake
Baina milan lekuan
bat besterik ez det
har zazu ba maitia
bat hau mila bider. (Bis)
Nere maite polita
nola zera bizi?
zortzi egun hauetan
etzaitut ikusi
Uste det zabiltzala
nigandik igesi
ez didazu ematen
atsekabe gutxi. (Bis)
Bale ehiztarien bizimoduaren gogorra islatu nahi du kantu honek. Han-hemen J.B. Otxalde bertsolaria jo ohi da kantuaren egiletzat, baina ustela da ustea. Izan ere, Otxalde talde lapurtarrak sortua da: letra Jon Cazenavek egin zuen, eta musika, Beñat Eiherabidek. Geuk ere geure ekarpentxoa egin nahirik, bi aletxo gehitu ditugu: tarteko pasarte instrumentala, alboka oinarri, letraren dramatismoa azpimarratzeko, eta amaierako 6/8 erritmoko doinua, jiga, muñeira edo biribilketen modukoa.
Ni itsas xoria banintz, iparreko izotz lurretarat
Joan nintaike hegaldaka bale itsu gizenen ondotik
Itsasoa harroa dago haizeak oro tzarrean
Eta gu ezin kontsola etxe goxoa gogoan harturik.
Zoin asto izan behar den ala guziz miserian bizi,
Ur-untzirat igaiteko, bale bakartiaren hiltzaile.
Sos poxika baten gatik zonbat arrixkurik ez den:
Ur-untzia uzkeilirik, buztan aserretuak leherturik.
Lana gustukoa zaio arrantzale-gai den gazteari
Bainan ikaretan dago bale basa hurbiltzen denean.
“Lot lanari! Erna gaiten!” dio kapitaina jaunak.
Mariñela eri dago gorputz arimak errotik daldaran.
Borroka hasten denean, uhain zoroak jauzia gora,
Abereak zaurituta odol basa zurrutan dario,
Olgo hexur partea, sos gutirekin saritzat,
Moltsa arin itzultzen da gaztea Ziburuko tabernarat.
Esta canción (A la caza de la ballena) quiere reflejar el duro modo de vida de los antiguos balleneros. En varios lugares aparece atribuida a J.B. Otxalde, bertsolari del siglo XIX, pero tal atribución es incorrecta, ya que fue creada por el grupo labortano Otxalde, con melodía de Beñat Eiherabide y letra de Jon Cazenave. Hemos querido hacer un par de aportaciones: un pasaje intermedio instrumental, guiado por la alboka para realzar el dramatismo de la letra, y una melodía final de ritmo 6/8, al estilo de la biribilketa, muñeira o jiga.
Ni itsas xoria banintz, iparreko izotz lurretarat
Joan nintaike hegaldaka bale itsu gizenen ondotik
Itsasoa harroa dago haizeak oro tzarrean
Eta gu ezin kontsola etxe goxoa gogoan harturik.
Zoin asto izan behar den ala guziz miserian bizi,
Ur-untzirat igaiteko, bale bakartiaren hiltzaile.
Sos poxika baten gatik zonbat arrixkurik ez den:
Ur-untzia uzkeilirik, buztan aserretuak leherturik.
Lana gustukoa zaio arrantzale-gai den gazteari
Bainan ikaretan dago bale basa hurbiltzen denean.
“Lot lanari! Erna gaiten!” dio kapitaina jaunak.
Mariñela eri dago gorputz arimak errotik daldaran.
Borroka hasten denean, uhain zoroak jauzia gora,
Abereak zaurituta odol basa zurrutan dario,
Olgo hexur partea, sos gutirekin saritzat,
Moltsa arin itzultzen da gaztea Ziburuko tabernarat.
Es típico en el País Vasco un tipo de danza que combina compases de 6/8 y 3/4, y que se suele denominar ezpata-dantza o baile de espadas… a pesar de que no todas sus variantes se bailan con espadas. Son bellos ejemplos algunas de las que componen la Dantzari-dantza bizkaina del Duranguesado o las danzas del Corpus de Oñati de Gipuzkoa. En este tema (En busca de rosas), hemos incorporado unas viejas coplas a la melodía que hemos compuesto, siguiendo el estilo del Duranguesado.
Jantzari-jantza Anbotopeko
erromerijjen sanue
krabelintxu bet belarrijjen da
larrosa bille banue.
Kalabaziek aijjena berde
punten lorie beillegi
txapel gorridun mutil horrexek
krabeliñie dirudi.
Garaiko plazan otie loran
Ermuan asentzijjue
jantzan ikasi gura dabena
barruetara beijjue.
Gora ta gora puntapijjue
eta gorago zerue
hankarik altzeu ezin badozu
makurtu eixu burue
Euskal Herrian, 6/8 eta 3/8 konpasak konbinaturik jotzen dira ezpata dantza deritzan asko… nahiz eta horiek guztiak ezpatadunak izan ez. Adibide ederrak dira Bizkaiko Durangaldeko Dantzari-dantza saileko asko eta Oñatiko Corpus eguneko dantza batzuk. Kantu honetan, guk moldatutako doinuari kopla zahar batzuk erantsi dizkiogu, Durangaldeko estiloari jarraikiz.
Jantzari-jantza Anbotopeko
erromerijjen sanue
krabelintxu bet belarrijjen da
larrosa bille banue.
Kalabaziek aijjena berde
punten lorie beillegi
txapel gorridun mutil horrexek
krabeliñie dirudi.
Garaiko plazan otie loran
Ermuan asentzijjue
jantzan ikasi gura dabena
barruetara beijjue.
Gora ta gora puntapijjue
eta gorago zerue
hankarik altzeu ezin badozu
makurtu eixu burue
Esta canción, con aire de tango, la solía escuchar de labios de su abuela el escritor ondarrés Kirmen Uribe, el cual, con el tiempo, ha conseguido recopilar diversas variantes.
Txatxamatxalinatxu jaio zan urtian
herria ta kofradia hasarratu ziran
Tirikitiena beltxa morena
ontza bat txokolate goizian onena
Txikia izan arren izan leike abila
Biba Elantxobeko tanbolintxerua
Tirikitiena beltxa morena
ontza bat txokolate goizian onena
Ondarroan umetan Kirmen Uribe idazleak amonari entzundako kanta. Denboragarrenean, letra aldaera gehiago bildu ditu.
Txatxamatxalinatxu jaio zan urtian
herria ta kofradia hasarratu ziran
Tirikitiena beltxa morena
ontza bat txokolate goizian onena
Txikia izan arren izan leike abila
Biba Elantxobeko tanbolintxerua
Tirikitiena beltxa morena
ontza bat txokolate goizian onena
Pierre Bordazarre, conocido también como Etxahun de Iruri, fue un extraordinario creador de pastorales, un tipo de representaciones dramáticas que combinan canciones, diálogos cantados y baile, que han pervivido y evolucionado en el extremo nororiental el País Vasco desde, al menos, el Renacimiento. Etxahun compuso una pastoral en honor a Txikito de Cambó, un famoso pelotari del que se decía que en la Primera Guerra Mundial lanzaba granadas con su chistera. En este emotivo canto (En este triste partir), se quisieron reflejar los sentimientos que vivió en las trincheras de la Grande Guerre.
Phartitze triste huntan lagünak adio
Denek bardin etxeki bethi amodio
Ükhenik ere egün hanitx boztario
Zer sofritü eztügü gük orai artio
Gerlaren lazkeria ezin sinesgarri
Atzoko adiskidiak egünko etsai
Arrazu gabetarik tirokan algarri
Profeitü thirazale zunbat aitzindari
Nunbait lau urthe badü hunat heltü ginen
Ilüsionez betherik iñorant beikinen
Orai bizi girenen hasten niz khuntatzen
Aphürraren aphürrak benai ikharazten
O martir sakratiak hortxek ehortzirik
Etxerat juanen gira ziek lo ützirik
Othoitze egizie arren zelietarik
Gure haurrek eztezen ikhus halakorik
Pierre Bordazarre Etxahun-Iruri pastoral egile aparta izan zen, eta bere lanen artean bada Txikito Kanbo deritzana, Joseph Apesteguy pilotariaren omenezkoa. Ospe handia hartu zuen, pilota lekuetan, baita Lehen Mundu gerran granadak xisterarekin jaurtikitzen omen zituelako. Kantu hunkigarri honetan, pilotariak lubakietan bizi zituen sentipenak islatzen dira.
Phartitze triste huntan lagünak adio
Denek bardin etxeki bethi amodio
Ükhenik ere egün hanitx boztario
Zer sofritü eztügü gük orai artio
Gerlaren lazkeria ezin sinesgarri
Atzoko adiskidiak egünko etsai
Arrazu gabetarik tirokan algarri
Profeitü thirazale zunbat aitzindari
Nunbait lau urthe badü hunat heltü ginen
Ilüsionez betherik iñorant beikinen
Orai bizi girenen hasten niz khuntatzen
Aphürraren aphürrak benai ikharazten
O martir sakratiak hortxek ehortzirik
Etxerat juanen gira ziek lo ützirik
Othoitze egizie arren zelietarik
Gure haurrek eztezen ikhus halakorik
Jauzi dantza-saileko doinua da hau. Dantza horiek egitean, urratsen izenak ozenki ematen ditu dantza gidatzen duen dantza-maisuak. Beste inork ez, XIX. eta XX. mendeen arteko dantza bi maisuk jaso zuten doinu hau beren bildumetan, F. Bentaberryk, Izpurako dantza eta musika maisu handiak, eta B. Salaberry Heletakoak, Luzaideko Iantzak liburuan M.A. Sagasetak jasotakoaren arabera.
Esta melodía pertenece a un jauzi, una danza circular típica en la zona al norte de los Pirineos, en la que quienes bailan encadenan uno tras otro los distintos pasos que va anunciando quien guía la danza. Esta melodía en concreto aparece recogida en las recopilaciones de Bentaberry y de Salaberry, maestros de danza del periodo entre el siglo XIX y XX.
Ingurutxoa Euskal Herriko dantza mota bat da, sokadantzak eta larrain-dantzak senidetzat dituena. Dantza soziala da, bikoteka egiten da, inguru irekian, erlojuaren kontra. Hamaika aldaera badira ere, antzeko egitura datza oinarrian. Izan ere, dantza multzo bat biltzen du barruan, suite baten moduan, eta sasoian sasoiko dantza molde berriak txertatu izan dira. Runba, ordea, Kuban sortua da, afrikar sustraiekin. Ingurutxoa eta runba, biak uztartzeko modua bilatu dugu, badaezpada ere, klima-aldaketak dakarren berotze-globalak gure folklorean ere aldaketak erakarriko dituelakoan…
Letra Xabier Letek egina da, Lurdes Iriondo emazte eta bidailagun zenari eskainita. Musika, aldiz, geurea da, kantu honetarako berariaz sortua. Letek aitortzen zuen asko kostatzen zaigula samurtasuna manifestatzea… Hori konpontzeko-edo idatzi zuen letra hunkigarri hau, inoiz, nahi badugu, gure alboan dugunari xamur-xamur kantatzeko
Egunak eta gauak, uda eta neguak
etsipen ilunenak, zorion orduak
bizitzaren zauriak, helburu galduak
laztanik xamurrenak, bide erratuak
elkarren babesean igarotakuak.
Egunsentiko intza, goizeko loreak
itsasoaren hatsa eta koloreak
urruneko hiriak, lurralde hobeak
musika eder baten azken akordeak
maitasunezko hitzak barruan gordeak.
Eskuak eskuetan amilduak gera
erreka bat bezela menditik behera,
oinazea geurea, geurea plazerra,
itzal bihurtuko naiz zu galtzen bazera
itzalaren itzala, ezereza bera.
Mugarik gogorrena, noizpait hil beharra
igaro eta gero munduko zeharra,
mendabeltxen usaia, zure irrifarra
berriro gozatzea nere ametsa da
zeruko jardinetan, zerurikan bada.
Parrandarako eta barre eragiteko kantu hau Esteribar aldean jaso omen zuen R.M. Azkuek, Inbuluzketan, Ortzadar taldearen bidez eskuratu dugun informazioaren arabera. Bikote baten berri ematen digu letrak: sukaldean asperturik, denbora alferrik igaroten ez uztearren, garai bateko asegarriak gogoratzera jotzen dute logelara.
Tximindegiaren zulotik ikusten zituela
Ganix eta Graziosa biok sukaldean (bis)
sukaldean aspertuta joan ziren guatzera
Sukaldean aspertuta joan ziren guatzera
lehengo lanbide zaharra errepasatzera (bis)
triala lara larala joan ziren guatzera
Tximindegiaren zulotik ikusten zituela
Ganix eta Graziosa biok sukaldean (bis)
sukaldean aspertuta joan ziren guatzera
Sukaldean aspertuta joan ziren guatzera
lehengo lanbide zaharra errepasatzera (bis)
triala lara larala joan ziren guatzera
Canción festiva y jocosa recogida por el folklorista Resurrección Mª de Azkue en la localidad navarra de Inbuluzketan, según la información que nos ha llegado del grupo Ortzadar. La letra nos habla de una pareja, Ganix y Graziosa, que, aburridos en la cocina y por no dejar pasar en vano el tiempo, deciden irse a la cama, a recordar aquellos quehaceres de antaño…
Por el hueco de la chimenea veía
a Ganix y Graziosa, los dos en la cocina
a Ganix y Graziosa, los dos en la cocina
Como allí se aburrían, a la cama fueron
Como allí se aburrían, a la cama fueron
a repasar aquellos quehaceres de antaño.
a repasar aquellos quehaceres de antaño.
Triala lara larala, a la cama fueron
La letra de esta canción fue compuesta por el cantante y poeta Xabier Lete, y dedicada a su esposa y compañera del alma, Lurdes Iriondo. La música, en cambio, es nuestra. Lete solía afirmar que nos cuesta muchísimo manifestar la ternura, y por ello escribió esta conmovedora letra (Un jardín para ti), a modo de reparación, y para que tiernamente se la podamos cantar, si lo deseamos, a quién tengamos a nuestro lado.
Egunak eta gauak, uda eta neguak
etsipen ilunenak, zorion orduak
bizitzaren zauriak, helburu galduak
laztanik xamurrenak, bide erratuak
elkarren babesean igarotakuak.
Egunsentiko intza, goizeko loreak
itsasoaren hatsa eta koloreak
urruneko hiriak, lurralde hobeak
musika eder baten azken akordeak
maitasunezko hitzak barruan gordeak.
Eskuak eskuetan amilduak gera
erreka bat bezela menditik behera,
oinazea geurea, geurea plazerra,
itzal bihurtuko naiz zu galtzen bazera
itzalaren itzala, ezereza bera.
Mugarik gogorrena, noizpait hil beharra
igaro eta gero munduko zeharra,
mendabeltxen usaia, zure irrifarra
berriro gozatzea nere ametsa da
zeruko jardinetan, zerurikan bada.
El Ingurutxo es un tipo de danza social del País Vasco, de la misma familia de las danzas de cuerda. Es una danza de parejas de corro abierto, en sentido contrario al reloj. Existen numerosas variantes, pero todas con una estructura similar, al estilo de una suite, a la que se han ido incorporando danzas nuevas en distintos periodos. Y por otro lado, la rumba es una danza nacida en Cuba, con raices africanas. Hemos buscado un modo de combinar ambas danzas, anticipandonos de algún modo a los cambios que seguramente provocarán también en nuestro folklore el calentamiento global y el cambio climatico.